MUTYZM WYBIÓRCZY W POLSCE – WYNIKI BADAŃ

Do tej pory nie było w Polsce badań dotyczących częstości występowania mutyzmu wybiórczego (dalej również MW), proporcji dotyczących płci oraz rodzaju zaburzeń towarzyszących, które tworzą całościowy obraz kliniczny dziecka z mutyzmem wybiórczym. W literaturze naukowej dostępne są dane dotyczące badań nad występowaniem mutyzmu wybiórczego w innych krajach. Z danych tych wynika, iż wskaźniki występowania mutyzmu u dzieci na świecie wahają się w przedziale od 0,18% w Szwecji (Kopp, Gillberg, 1997) poprzez 0,71% w Stanach Zjednoczonych (Bergman i in., 2002) i 0,76% w Izraelu (Elizur, Perednik, 2003) do 1,9% w Finlandii (Kumpulainen i in., 1998). Wielu badaczy wskazuje jednak, że mogą to być wartości niedoszacowane ze względu na wciąż niedostateczny stan wiedzy na temat tego zaburzenia (Cunningham i in., 2006; Schwartz i in., 2006; Lescano, 2008).

W literaturze angielskiej (Jonhson, Wintgens, 2001), sygnalizuje się, że mutyzm wybiórczy rozwija się zazwyczaj między 3 a 5 rokiem życia i występuje częściej u dziewczynek. Z dotychczasowych badań wynika, że proporcje występowania mutyzmu wybiórczego u dziewcząt i chłopców kształtują się w przedziale od 2,6:1 do 1,5:1 (Garcia i in., 2004).

Mutyzm wybiórczy jest jedną z postaci fobii społecznej, jego etiologia obejmuje współdziałanie czynników biologicznych, środowiskowych i indywidualnych predyspozycji dziecka (Popek, 2005). Jest to zaburzenie lękowe dotyczące lęku przed mówieniem w niektórych miejscach, w stosunku do niektórych osób oraz w sytuacjach, w których oczekiwane jest mówienie, odpowiadanie na pytania, zadawanie pytań, kierowanie próśb. Zaburzenie to jest umieszczone w klasyfikacji ICD-10 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) pod numerem F 94.0.

Kryteria diagnostyczne według ICD-10

1. Ekspresja i rozumienie języka przez w granicach dwóch odchyleń standardowych.

2. Możliwa jest do potwierdzenia niemożność mówienia w specyficznych sytuacjach, w których mówienie jest oczekiwane, pomimo mówienia w innych sytuacjach.

3. Czas trwania mutyzmu wybiórczego przekracza 4 tygodnie.

4. Zaburzenia nie wyjaśnia brak znajomości języka mówionego wymaganego w sytuacjach społecznych, w których występuje niemożność mówienia.

5. Wykluczono występowanie całościowych zaburzeń rozwoju.

Natomiast według amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych sformułowano następująco:

1. Brak mówienia w określonych sytuacjach (w których mówienie jest oczekiwane) pomimo mówienia w innych.

2. Zaburzenie utrudnia osiąganie sukcesów edukacyjnych lub zawodowych oraz komunikację społeczną.

3. Czas trwania zaburzenia wynosi co najmniej 1 miesiąc (nie ogranicza się do pierwszego miesiąca w szkole).

4. Brak mówienia nie wynika z braku znajomości języka lub dyskomfortu związanego z posługiwaniem się danym językiem.

5. Zaburzenia nie można wyjaśnić poprzez zaburzenia komunikacji (np. jąkanie), całościowe zaburzenia rozwoju (autyzm), zaburzenia psychotyczne (schizofrenia).

Kiedy nauczyciele przedszkola czy szkoły obserwują u dziecka m.in. trudności w werbalnym komunikowaniu się z personelem i w grupie rówieśniczej, sztywność zachowań, trudności w nawiązaniu kontaktu wzrokowego, stawiając protodiagnozę, często mają trudność w nazwaniu tych zaburzeń. Niektórzy mylą wymienione objawy z autyzmem, gdyż o mutyzmie w ogóle nie słyszeli. Zaburzenia obserwowane są w innym niż domowe środowisku (w takim dzieci bywają wstępnie diagnozowane), co sprawia, że są błędnie rozpoznawane. Ponadto często mamy do czynienia ze współwystępowaniem dodatkowych objawów, o których nie ma mowy w wyżej wymienionych klasyfikacjach, a to powoduje, że dzieci są postrzegane jako bardziej i głębiej zaburzone, niż jest to w rzeczywistości. Bywa, że nawet niektórzy specjaliści mają problemy diagnostyczne. W takiej sytuacji konieczne jest przeprowadzenie dokładnego wywiadu z rodzicami oraz dokonanie obserwacji zachowań dziecka w innym niż przedszkolne lub szkolne środowisko. Z reguły dane zebrane z wywiadu i obserwacji dziecka w przedszkolu czy szkole są sprzeczne, a ich analiza może potwierdzić dwoistość natury dziecka z mutyzmem selektywnym, co pozwoli postawić specjaliście trafną diagnozę. Dziecko z mutyzmem wybiórczym w domu jest zazwyczaj radosne, rozmawia z reguły ze wszystkimi domownikami (czasem tylko z niektórymi), a w placówce lub w trudnych dla siebie sytuacjach nie jest w stanie odpowiedzieć na proste pytanie, nie jest w stanie komunikować się werbalnie, co wynika z lęku przed mówieniem.

Milczenie dziecka w przedszkolu czy w szkole często jest odbierane jako jego świadome i celowe działanie. Jest to oczywiście błędne myślenie. Dziecko z mutyzmem wybiórczym umie mówić, chce mówić, ale w pewnych sytuacjach po prostu nie może. Dorośli cierpiący na mutyzm wybiórczy opisują ten stan jako fizyczną blokadę, czują, jakby głos utknął im w gardle. Nie powinno się więc zmuszać dzieci do mówienia, a karanie ich za ten stan jest działaniem niewłaściwym.

Mutyzm wybiórczy w postaci jedynie lęku przed mówieniem występuje rzadziej. Często u dzieci z MW współwystępują dodatkowe zaburzenia w postaci ogólnej lękliwości, wad wymowy, nadwrażliwości sensorycznej (dotykowej, słuchowej, węchowej), Zespołu Aspergera czy trudności z jedzeniem.

Mutyzm wybiórczy nie jest zbyt częstym zaburzeniem, w jednym przedszkolu zazwyczaj można spotkać jedno lub dwoje dzieci z MW, zatem trudno jest na takiej grupie przeprowadzić badania. Żeby poznać lepiej to zaburzenie, ułatwić specjalistom diagnozowanie oraz w celu zobrazowania skali zjawiska, jakim jest w Polsce mutyzm wybiórczy, w styczniu 2016 r. przeprowadziłam ankietę na facebookowej grupie „Mutyzm Wybiórczy, grupa bezinteresownego wsparcia”. Założycielką i administratorem fanpage’a jest Anna Strzelecka, mama dziecka z mutyzmem wybiórczym, która od kilku lat mieszka w Irlandii. Grupa liczy obecnie ponad 2000 członków, są to głównie rodzice dzieci z mutyzmem wybiórczym, nauczyciele i specjaliści. Ankietę wypełniło 100 osób (czyli liczba dzieci w poszczególnych kryteriach określa tym samym udział procentowy w grupie badanej: 14 dzieci = 14%).

WYNIKI BADANIA

Wnioski

• u dziecka z MW, oprócz lęku przed mówieniem i wzmożonym napięciem emocjonalnym, dość często występują trudności w zakresie wybiórczości jedzenia, jak i miejsca, w którym dziecko jest w stanie spożyć posiłek (tabela 1);

• spora grupa dzieci z MW ma również wadę wymowy, co często jest trudne do zdiagnozowania dla specjalistów i stanowi duże utrudnienie w terapii (tabela 1);

• nadwrażliwość dotykowa u dziecka jest sporym utrudnieniem w codziennym życiu, rodzice muszą sobie zdawać z tego sprawę (muszą wykazać się zrozumieniem zachowań dziecka), specjaliści powinni uwzględnić ten rodzaj trudności w terapii (tabela 1);

• wyniki badań potwierdziły większą częstotliwość występowania MW u dziewczynek; proporcje występowania mutyzmu wybiórczego u badanych przeze mnie dziewcząt i chłopców wynoszą 2:1, mieszczą się więc w średnim światowym przedziale od 2,6:1 do 1,5:1 (tabela 3);

• najliczniejszą grupę dzieci z MW stanowią dzieci w wieku 5–6 lat; jest to wiek obowiązku przedszkolnego, a konieczność przeprowadzania diagnoz zmusza nauczycieli do bliższego poznania przedszkolaków (tabela 2);

• młodsze dzieci (3–4 letnie) nie są powszechnie objęte wychowaniem przedszkolnym, dlatego ta grupa dzieci z MW jest mniej liczna (tabela 2);

• dzieci 7–8 letnie stanowią również dużą grupę dzieci z MW, co może wynikać z braku wcześniejszej diagnozy, niskiej świadomości społecznej na temat tego zaburzenia, braku profesjonalnej pomocy lub ciężkiej postaci mutyzmu wybiórczego (tabela 2);

• dzieci powyżej 8 roku życia, których nie jest zbyt dużo, prawdopodobnie nie otrzymały wcześniej fachowej pomocy, lub ich MW ma postać ciężką i nawet pomimo terapii nadal borykają się z tym zaburzeniem (tabela 2).

Bibliografia

R. Bergman, J. Piacentini, J. McCracken, Prevalence and Description of Selective Mutism in a School-Based Sample, „Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry” nr 41(8)/2002, s. 938–946. 

C.E. Cunningham, A.E. McHolm, M.H. Boyle, Social phobia, anxiety, oppositional behavior, social skills, and self-concept in children with specific selective mutism, generalized selective mutism, and community controls, „European child & adolescent psychiatry” nr 15/2006, s. 245–255.

Y. Elizur, R. Perednik, Prevalence and Description of Selective Mutism in immigrant and native families: a controlled study, „Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry” nr 42(12)/2003, s. 1451–1459.

A. Garcia, J. Freeman, G. Francis, L.M. Miller, H.L. Leonard, Selective Mutism. In T. Ollendick, Phobic and anxiety disorders in children andadolescents: A clinician's guide to effective psychosocial and pharmacologicalinterventions, London: Oxford University Press 2004.

M. Jonhson, A. Wintgens, The Selective Mutism Resurce Manual, UK: Speechmark 2001.

S. Kopp, C. Gillberg, Selective mutism: A population based study, „Journal of Child psychology and Psychiatry” nr 38(2)/1997, s. 257–262.

K. Kumpulainen, E. Rasanen, H. Raaska, V. Somppi, Selective mutism among second-graders in elementary school, „European Child & Adolescent Psychiatry” nr 7(1)/1998, s 24–29.

C.M. Lescano, Silent children: Assessment and treatment of selective mutism, The Brown University 2008.

Podręcznik diagnostyczny i statystyczny zaburzeń psychicznych (DSM-IV-TR) 2000.

L. Popek, Zaburzenia funkcjonowania społecznego rozpoczynające się w dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym [w:] Psychiatria dzieci i młodzieży, I. Namysłowska (red.), Warszawa: Wyd. Lek. PZWL 2005.

S. Pużyński, J. Wciórka, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Kraków: UWM „Vesalius” 2007.

R.H. Schwartz, A.S. Freedy, M.J Sheridan, Selective mutism: Are primary care physicians missing the silence?, „Clinical Pediatrics” nr 45/2006, s. 43−48.

Ch. Stanley, The top ten myths about selective mutism,

http://www.selectivemutism.org/resources/library/SM%20General%20Information/Top%20Ten%20Myths%20about%20SM.pdf], 2002.