MĄDRY NAUCZYCIEL PO SZKODZIE, CZYLI CO WARTO WIEDZIEĆ O INDYWIDUALNYCH WZORCACH MYŚLOWYCH

Tak się starałam… Przygotowałam się do wykładu bardzo sumiennie. Kilka wieczorów nad książkami i przy komputerze, dwa odwołane spotkania z przyjaciółmi. A wszystko po to, by dobrze przygotować się do zajęć. Przyświecał mi jeden cel – przybliżyć uczniom życie człowieka w epoce średniowiecza: opowiedzieć o wzorcach parenetycznych, o niektórych obsesjach człowieka wieków średnich, jego małych i większych grzeszkach, o symbolicznej mentalności, o wierze w świat nadprzyrodzony, o społecznej hierarchii, o miejscu i roli artysty… I co? Oprócz wyschniętego gardła i gwałtownego spadku cukru towarzyszyło mi jeszcze ogromne poczucie klęski. W trzydziestoosobowej klasie tylko dziewięciu uczniów spijało słowa z moich ust, a ja, kochając ich za to – mówiłam i mówiłam, wciąż coraz więcej. Sześcioro – patrzyło na mnie tylko przez grzeczność, pozostali zawiesili wzrok na okiennych ramach i chyba popłynęli na chmurach.

A przecież wystarczyło, bym nie zapomniała o indywidualnych wzorcach myślenia. No cóż, mądry nauczyciel po szkodzie…

INDYWIDUALNE WZORCE MYŚLENIA

Wiedza o indywidualnych wzorcach myślenia może być wykorzystana nie tylko w procesie uczenia się i nauczania, ale także w działaniach wychowawczych. Indywidualne wzorce myślenia często mylone są ze stylami uczenia się czy stylami komunikowania się.

Czym więc są? Są to swoiste szlaki myśli – indywidualne sposoby przyswajania, trawienia
i wchłaniania wiadomości. To indywidualny dla każdego człowieka sposób odbierania, analizowania i przetwarzania informacji docierających do mózgu poprzez kanały sensoryczne. Mówiąc bardziej obrazowo – indywidualne wzorce myślenia wyjaśniają nam, że każdy z nas myśli w sobie tylko właściwy i niepowtarzalny sposób. Nieznajomość wzorców myślenia może być przyczyną wielu błędów dydaktycznych i wychowawczych.

Istnieje sześć wzorców indywidualnego myślenia. Ten podział wynika z faktu, że mózg człowieka "trawi" myśli, obracając nimi na trzech poziomach: świadomym, podświadomym i nieświadomym. Każdy z tych poziomów potrzebuje odrębnego przekazu sensorycznego: słuchu, obrazu lub ruchu. Na każdym więc poziomie mózg pracuje z wykorzystaniem innego języka. Natura dała człowiekowi zdolność myślenia na różnych poziomach dla różnych celów. W stanie świadomości człowiek pobiera informacje, skupia uwagę na tym, co dzieje się wokoło. Jest rozbudzony i ożywiony. W stanie podświadomości uczeń zdaje sobie sprawę z istnienia informacji, które do niego dotarły, ale i z własnego, wewnętrznego świata – to tu porządkowane są informacje, roztrząsane są problemy i ma miejsce zmaganie się z uczuciami. To moment, kiedy człowiek potrafi skupić się w tym samym czasie na świecie zewnętrznym i wewnętrznym. Uczeń sprawia wtedy wrażenie, jakby tracił pewność siebie. Z kolei nieświadomość to stan, w którym wiadomości zdobywane łączą się z już wyuczonymi. Myśl krąży, obejmując całość sytuacji. Uczniowie w tym stanie łatwo się wyłączają. Każdy z nas więc w ciągu zaledwie ułamka sekundy przeskakuje z jednego z tych stanów umysłu do drugiego. Dzieje się tak na skutek nieustannej stymulacji bodźców, które są odbierane za pomocą zmysłów.

Dawna Markowa i Anne Powell (Twoje dziecko jest inteligentne. Jak poznać i rozwijać jego umysł, Warszawa 2006) zauważają, że aby uczyć się efektywnie, dzieci muszą używać wszystkich trzech kanałów. Toteż różnice pomiędzy nimi polegają nie tyle na tym, którym z nich posługuje się umysł, ile na tym, w jakiej kolejności się nimi posługuje. Doświadczone nauczycielki i konsultantki do spraw nauczania podkreślają, że najłatwiej przyswoić sobie i utrzymać wiedzę wtedy, gdy odbywa się to w określonym porządku. Najpierw informacja musi być przyjęta przez świadomość, opracowana przez podświadomość i na końcu wchłonięta przez nieświadomość. Może się to odbywać w sześciu możliwych układach szlaków myśli: słuchowo–ruchowo–wzrokowiec, słuchowo–wzrokowo–ruchowiec, ruchowo–słuchowo–wzrokowiec, ruchowo–wzrokowo–słuchowiec, wzrokowo–ruchowo–słuchowiec, wzrokowo–słuchowo–ruchowiec. Aby określić wzorzec myśli ucznia lub własny, warto zwrócić uwagę między innymi na sposób mówienia, słuchania, naukę tańca, czytania, rysowania, zapamiętywania czy uprawiania sportu. Ta obserwacja pomoże odkryć, jakie miejsce w szlaku myśli przez zmienne stany umysłu zajmują kanały słuchowy, ruchowy i wzrokowy. Można także przeprowadzić ankietę, która posłuży do zebrania danych. Każdy wzorzec ma charakterystyczne cechy, które wyróżniają go spośród innych wzorców. O różnicach można mówić, uwzględniając takie kryteria jak: język, sferę wzrokową, cechy fizyczne, mocne strony i trudności, moment wyłączania się ucznia, stwarzane przez niego problemy, dostrzeganie jego problemu, a także wrodzonych zalet.

Dzięki poznaniu indywidualnych wzorców myślowych uczniów można im pomóc w wypracowaniu odpowiednich sposób uczenia się. Uczniowie również odkrywają, dzięki jakiej formie najlepiej im się wypowiadać. Zwiększają dzięki temu wiarę we własne możliwości i osiągają zadawalający poziom motywacji do nauki. Znajomość wzorców to cenna wiedza, która usprawnia proces uczenia się. Z kolei nauczyciel dzięki nim poszerza swój warsztat pracy o metody i sposoby nauczania dostosowane do wzorca ucznia i dostosowuje do niego swój sposób komunikowania się, osiągając większy stopień porozumienia z nim.

Opracowanie na podstawie: D. Markova, A. Powell, Twoje dziecko jest inteligentne. Jak poznać i rozwijać jego umysł, Warszawa 2006.

MĄDRY NAUCZYCIEL PO SZKODZIE

No cóż, mądry nauczyciel po szkodzie to taki nauczyciel, który z tej nauki pobiera lekcję. Powtórzyłam moje spotkanie z licealistami na temat życia człowieka w epoce średniowiecza, uwzględniając wszystkie wzorce myślowe moich uczniów. Ta lekcja wyglądała zupełnie inaczej niż poprzednia, nie wymagała zbyt dużego wysiłku z mojej strony, a i efekty w postaci wiedzy i umiejętności moich uczniów były bardziej zadowalające.

Uczniom o wzorcu słuchowo–ruchowo–wzrokowiec przydatny był wykład, bo oni uczą się najlepiej ze słuchu. Byli też odpowiedzialni za prowadzenie krótkiej dyskusji na temat, którym się zajmowaliśmy. Ponieważ wiadomości głębiej zapadają im w pamięci, jeśli wiąże się je z osobistymi przeżyciami, to uczniowie przygotowali scenkę dramową na zadany temat. Najsłabszym ogniwem uczniów o tym wzorcu jest kanał wzrokowy. Aby wzmocnić tę sferę, uczniowie mieli za zadanie przypomnienie sobie kolejnych obrazów scenki i zredagowanie wywiadu.

Uczniowie o wzorcu słuchowo–wzrokowo–ruchowiec potrzebują w pracy nakreślenia słownego planu. Nie zapomniałam więc, by na początku zajęć pojawiła się informacja, czym będziemy się zajmować. To dało im pewne ramy, w które mogli wbudować zdobyte informacje. Wykorzystali do tego wykład. Ponieważ uczniowie o tym wzorcu mają potrzebę mówienia o faktach, ideach, koncepcjach i lubią stawiać pytania – mieli je opracować po zebraniu wszystkich informacji na temat, którym się zajmowaliśmy. Stanowiły one bazę do podsumowania lekcji. Najsłabszym ogniwem uczniów o tym wzorcu jest brak bezpośredniego połączenia między słowami a uczuciami. Potrzebują ogniwa wizualnego. Mieli więc wyobrazić sobie, że przenoszą się w czasie i napisać krótką kartkę z pamiętnika.

Uczniowie o wzorcu ruchowo–słuchowo–wzrokowiec dobrze czują się w konkretnym działaniu i lubią mówić o swoich odczuciach oraz osobistych doświadczeniach. Przygotowali więc scenki pod hasłem Spotkanie z ekspertem. Najsłabszym ogniwem uczniów o tym wzorcu jest sfera wzrokowa, więc by ją wzmocnić, musieli przygotować na dużych arkuszach papieru bardzo proste pomoce wizualne, które wzbogacały ich prezentacje.

Uczniowie o wzorcu ruchowo–wzrokowo–słuchowiec, podobnie jak poprzednia grupa, lubią działać. Lepiej czują się jednak w mniejszej grupie lub przy wykonywaniu samodzielnych zadań. Uczniowie znaleźli się więc we wspólnej grupie, ale pracowali nad pojedynczymi zagadnieniami związanymi z tematem lekcji, a następnie mieli za zadanie połączyć wytwory swojej pracy we wspólny collage. Najsłabszym ogniwem uczniów o tym wzorcu jest sfera słuchowa, więc zaproponowałam, by słuchając wykładu, robili zapiski w postaci haseł. Wykorzystali je później w collage`u.

Dla uczniów o wzorcu wzrokowo–ruchowo–słuchowiec ważna jest możliwość korzystania ze środków przekazu wizualnego oraz ruchu i doświadczenia. Swój wykład wzbogaciłam więc krótką prezentacją. Zadaniem grupy było przygotowanie na jego bazie notatki w dowolnej formie, np. mapy myśli, schematu, tabeli. Ten wzorzec lubi dokonywać wyboru, więc tym zadaniem umożliwiłam mu to. Aby wzmocnić kanał słuchowy, zaprezentowałam zapisany na tablicy plan ramowy swojego wykładu.

Uczniowie o wzorcu wzrokowo–słuchowo–ruchowiec lubią robić notatki, bo samo zapisywanie zaspokaja ich potrzebę zobaczenia tego, co słyszą. Zaproponowałam więc grupie wykonanie ulotki na wskazany temat. Aby wzmocnić kanał ruchowy, uczniowie podczas prezentacji wchodzili w określone role.